Psychologiczne problemy okresu dojrzewania

Poradnia Wałcz Dojrzewanie jest procesem przeobrażania się dziecka w osobę dorosłą, stopniowego kształtowania się zdolności pozwalających sprostać wymaganiom, jakie stawia przed człowiekiem dorosłe, pełne obowiązków rodzica, małżonka, pracownika, członka społeczeństwa, życie.

Okres adolescencji, o którym tutaj mowa, obejmuje swoim zasięgiem, zmiany anatomiczne, hormonalne, umysłowe oraz emocjonalno – społeczne w funkcjonowaniu nastolatka. Zmiany rozwojowe okresu dorastania wyrażają się w przejściu od niedojrzałości do dojrzałości w zakresie poszczególnych funkcji:

W zakresie funkcji intelektualnych: od oparcia lokowanego w autorytetach – do poszukiwania dowodów; od koncentracji na faktach, konkretach – do bazowania na wyjaśnieniach; od zmienności i wielości zainteresowań – do ich koncentracji i stabilności.
Kształtowanie rozwoju emocjonalnego: od niezrównoważenia, dziecięcych lęków i unikania konfliktów – do zrównoważenia, dorosłych motywacji i rozwiązywania konfliktów.
W obszarze społecznego funkcjonowania: od obawy przed odrzuceniem, naśladowania, niezaradności i niepewności – do poczucia bycia akceptowanym, samodzielności i zaradności społecznej.
W zakresie uniezależniania się od rodziców: od kontroli rodziców, oparcia na niech i podporządkowywania się – do samokontroli zachowania, polegania na sobie i przyjaźni z rodzicami.
Dojrzewanie poczucia własnej tożsamości: od nierealistycznej samooceny, stawiania sobie nieosiągalnych celów, od obawy przed oceną społeczną – do adekwatnego poczucia własnej wartości, akceptacji cudzych ocen oraz planowania sobie realnych zadań.

Rozwój emocjonalny adolescenta zależy bezpośrednio od dojrzałości procesów intelektualnych, zachodzących zmian hormonalnych i fizycznych oraz od czynników społeczno – kulturowych.

Charakteryzuje go:

niezwykła intensywność i żywość uczuć (emocje są często skrajnie nasilone, drobne incydenty mogą być przeżywane analogicznie do "końca świata", poczucie bezsensu życia w obliczu obiektywnie nieznaczących niepowodzeń, częste samobójstwa z błahych powodów);
chwiejność emocjonalna, labilność uczuć (łatwość przechodzenia ze skrajnego smutku w euforię, dlatego ważne jest czujne towarzyszenie dziecku w jego przeżyciach, kierowanie jego aktywnością tak, aby w przypływie chwilowego, złego nastroju, nie popełnił głupstwa; łatwe przechodzenie od poczucia siły i mocy do załamania, rezygnacji, utraty wiary we własne siły i możliwości);
bezprzedmiotowość uczuć (adolescent często nie potrafi sprecyzować: dlaczego jest mu smutno?, czemu się cieszy?, co spowodowało jego zdenerwowanie?; przyczyną są tutaj intensywne zmiany hormonalne wpływające na funkcjonowanie układu nerwowego)

Wspominałam już o ogromnym wpływie czynników społeczno – kulturowych, a szczególnie stosunków rodzinnych na to jak przebiega rozwój adolescenta i jego dojrzewanie. Najważniejsze jest przy tym wsparcie ze strony rodziców.

Rodzina ma jednak bardzo szerokie znaczenie, a jego zadania to:

zaspokajanie potrzeb ciągle jeszcze dziecka, choć nastolatek powoli przygotowuje się do roli małżonka, rodzica, pracownika, itd.;
bycie źródłem doświadczeń i wiedzy o życiu;
kształtowanie osobowości, upodobań, przyzwyczajeń, dostarczanie wzorów (uwzględniając fakt, że dziecko naśladuje swoich rodziców: każde zachowanie, sposób radzenia sobie z problemami i ze stresem) – gdy dziecko "zatrważa" nas swoim zachowaniem, bulwersuje słowem, sposobem myślenia musimy się zastanowić, czy nie daliśmy mu powodu albo wzoru (spójrzmy na siebie karcąc dziecko);
dostarczanie wzoru życia, zachowania, poglądów;

W okresie dojrzewania wielkość wpływu rodziny na dziecko ulega zmianie. Następuje kryzys autorytetu rodziców i dorosłych w ogóle. Coraz częstsze konflikty z rodzicami, ogólnie pojęty konflikt pokoleń spowodowany zwiększaniem się krytycyzmu, sprawniejszym dostrzeganiem błędów, wyższym poziomem myślenia w efekcie prowadzi także do osłabienia więzi emocjonalnej z rodziną.

Wzrost sprawności umysłowej powoduje zwiększanie się zdolności obserwacji i oceny dziecka, a co za tym idzie bardziej krytyczne dostrzeganie braków rodziców. Nastolatek zauważa, że głoszone przez dorosłych zasady nie są tak naprawdę przez nich przestrzegane, czyli ich teorie nie znajdują odzwierciedlenia w rzeczywistości. Prowadzi to do ogólnej utraty zaufania do dorosłych, do konfliktu pokoleń. Jest to dominujące tło kłótni z rodzicami, które z kolei owocują osłabieniem się więzi emocjonalnej z rodziną, obojętnością na jej problemy. Następną konsekwencją jest uznanie przez rodziców, iż zachowanie ich dziecka jest sygnałem tego, że nie potrzebuje ono już tyle wsparcia i miłości co przedtem. Nic jednak bardziej mylnego – nastolatek, w sensie zaspokajania potrzeb psychicznych powinien być traktowany jak małe dziecko, chociaż bardzo jest to ciężko wobec niego zastosować ze względu na jego arogancję, konfliktowość, często niewdzięczność. Być może pewien zdrowy dystans dorosłych w stosunku do wypowiadanych przez nastolatka słów pomoże zapobiec jego psychicznemu odejściu od rodziny.

Przyczynami zachodzących zmian we wpływie rodziny są:

nieumiejętność postępowania rodziców – w sensie dostosowywania się do zmian zachodzących w rozwoju dziecka, zmieniających się potrzeb; wraz z rozwojem dziecka powinny nastąpić zmiany metod wychowawczych, gdyż stare przestają być skuteczne i przyspieszają jedynie upadek autorytetu rodziców, którzy często bezskutecznie próbują jeszcze go utrzymać stosując zakazy, nakazy, groźby, kary, lecz jedynym ich efektem jest naderwanie więzów rodzinnych; wyłącznie podążanie za dzieckiem jest skutecznym sposobem utrzymania prawidłowych relacji domowych w okresie dojrzewania;
stopniowe doroślenie młodych ludzi, początkowo zewnętrzne (fizycznie, naśladowanie zachowań, strojów, itp.), rozszerzanie kontaktów społecznych, poczucie dużej sprawności i orientacji w otaczającym świecie – potrzeba samodzielności, samokontroli i sprawdzania się, uwolnienia się spod skrzydeł rodziców, zrobienie coś samemu (gorzej jednak jest z ponoszeniem odpowiedzialności, konsekwencji za własne czyny i decyzje);
wzrost krytycyzmu – dostrzeganie słabości rodziców, wytykanie błędów, niekonsekwencji, upadek szacunku;
wstydliwość na tle dokonujących się fizjologicznych przeobrażeń – oczekiwanie dyskrecji i poszanowania dla intymności, skrytość w stosunku do rodziców, potrzeba posiadania tajemnic;
konflikty między samymi rodzicami (destruktywny wpływ w każdym wieku życia dziecka) – sprawiają, że dziecko nie przebywa chętnie w domu, ucieka z niego, bo umożliwia mu już to wypracowana samodzielność oraz posiadanie kontaktów rówieśniczych i wsparcia z ich strony, konfliktowość rodziców, ich rozwód, alkoholizm i inne patologie stanowią wzór dla nastolatka i bardzo często są powielane w zakładanych przez niego związkach;

Mając na uwadze ogromne znaczenie wpływu rodziny na przebieg dojrzewania dziecka oraz by zapobiec spadkowi i pogarszaniu się tego wpływu, warto zwrócić uwagę na atmosferę i styl wychowania, jakie sprzyjają prawidłowym stosunkom w domu.

Demokratyczna atmosfera wyraża się w:

poszanowaniu praw dziecka,
wspólnym rozwiązywaniu problemów,
włączaniu dziecka w sprawy rodzinne (umożliwianie decydowania),
pełnej akceptacji dla osoby dziecka, niekoniecznie dla jego zachowań,
pozytywnym nastawieniu uczuciowym,
łagodnych środkach wychowawczych,
tłumaczeniu poleceń i kar.

Wiodącym zadaniem dziecka w okresie dorastania, oprócz sprostaniu wymaganiom fizycznym i społecznym, jest budowanie własnej tożsamości, obrazu samego siebie.

Przyczyniają się do tego:

własne aspiracje, wzory, cele, które chce osiągnąć,
poczucie dorosłości,
porównywanie siebie z innymi ludźmi, przede wszystkim rówieśnikami.

Ukształtowana samoocena decyduje o samopoczuciu człowieka i jego stosunku do świata. Tak więc samoakceptacja idzie w parze z tolerancją dla innych, życzliwością. Dla zadowolonego, pewnego siebie, zrównoważonego emocjonalnie nastolatka świat i otaczający go ludzie wydają się lepsi i bardziej przychylni.

Konkludując: trudności wychowawcze w okresie dorastania dziecka, obserwowane zaburzenia zachowania są najczęściej powiązane z negatywnym obrazem własnej osoby, obniżoną samooceną i brakiem wiary we własne siły i możliwości. Rodzice powinni pamiętać o tym od najmłodszych lat życia swojej pociechy, gdyż przede wszystkim oni są źródłem sygnałów określających znaczenie dziecka, jego wartości. Tak więc w ogromnej mierze rodzice decydują o samoocenie, samopoczuciu, poczuciu tożsamości i stosunku dziecka do ludzi i świata. Oni też mają największy wpływ na to, w jaki sposób dziecko poradzi sobie z problemami dojrzewania.